МУҚАДДИМА

Аллоҳнинг ягоналигига ишонган уч диндан ҳар бирининг ўзига хос бир муқаддас китоби бордир. Бу китоблар, яҳудий, насроний, мусулмон – ким бўлишидан қатъий назар, ҳар мўъмин иймонининг асосини ташкил этади. Муқаддас китоблар, бу динларнинг ҳаммасига кўра, илоҳий ваҳийнинг моддий шаклда қайд этилишидан иборатдир. Ваҳий, илоҳий буйруқларни бевосита Аллоҳнинг ўзидан олган Иброҳим алайҳиссалом билан Мусо алайҳиссаломга тўғридан-тўғри воқеъ бўлгандир. Исо алайҳиссалом билан Муҳаммад алайҳиссаломга эса ваҳий восита ёрдамида келган. Исо алайҳиссалом Рабби номидан сўзлаганлигини билдирган, Муҳаммад алайҳиссалом эса, малак Жаброил воситаси ила нозил қилинган ваҳийни инсонларга етказгандир.
Динлар тарихини ҳаққоний, бор бўй-басти билан тасаввур қила олиш учун ёзма Ваҳийнинг матнлари сифатида Эски Аҳд (Таврот)ни, Инжиллар ҳамда Қуръонни бир вақтда мутолаа қилиш керак бўлади. Бироқ мусулмонлар томонидан қабул қилинган бу одат, афсуски, бизнинг ғарб мамлакатларида йўқ. Яҳудий-насроний қарашларининг таъсирига тушган ғарбликлар, Қуръоннинг Ваҳий эканлигини инкор қиладилар. Иймонли бир жамиятнинг Муқаддас Китоблар масаласида бошқа жамиятларга нисбатан муносабати бундай қарашларнинг сабабларини тушунтириб бериши мумкин. Илоҳий китоб сифатида яҳудийликда ибронийча Муқаддас Китоб бордир. Бу китоб насронийларнинг қўлидаги Эски Аҳддан фарқлидир. Насронийлар ибронийча матнда бўлмаган баъзи китобларни ҳам илова қилишган. Амалда бу нарса, иймон масаласида катта фарқ келтириб чиқармайди. Шунга қарамай, яҳудийлик ўзидан кейин келган барча ваҳийларни инкор қилади. Насронийлик ҳам баъзи иловалар қўшган ҳолда ибронийча Муқаддас Китобни қабул қилади. Бироқ инсонларга Исо алайҳиссаломнинг рисоласини тарғиб қилиш учун ёйилган матнларнинг ҳаммасини қабул қилмайди. Насроний Черкови, Исо пайғамбарнинг ҳаёти ва таълимотлари ҳақида узундан-узоқ ҳикоя қилган бир қанча китоб устида жиддий тасниф ишларини амалга оширгандир. Насронийлик, Янги Аҳдга расмий тўрт Инжилдан ташқари ҳеч нарса илова қилган эмас. Бу дин ҳам Исо алайҳиссалом ва унинг ҳаворийларидан кейин воқеъ бўлган биронта Ваҳийни тан олмайди. Бу билан у Қуръонни ҳам бир четга суриб қўяди. Исо пайғамбардан олти аср кейин келган Қуръон ваҳйи, ҳам ибронийча Тавротда ҳамда Инжилларда хабар қилинган бир қанча нарсаларни такрорлайди. Қуръонда "Таврот" ва "Инжил" номлари тез-тез зикр қилинади. Tавротдан: Муқаддас Китобнинг илк беш китоби, яъни Мусо алайҳиссаломга оид эканлиги айтилган Тақвин, Чиқиш, Лавимийлар, Сонлар ва Тасния китоблари (Муаллиф). Қуръон ҳар бир мусулмонга ўзидан олдинги китобларга иймон келтиришни фарз қилиб қўяди (4-сура, 136-оят). У, Ваҳий тарихида Аллоҳнинг расуллари тутган ўрин ҳақида жуда кўп тўхталади. Нуҳ алайҳиссалом, Иброҳим алайҳиссалом, Мусо алайҳиссалом, Набийлар ва уларнинг орасида алоҳида мавқеъ берилган Исо алайҳиссалом, ана шу пайғамбарлар жумласидандир. Исо алайҳиссаломнинг туғилиши, Инжилларда бўлгани каби Қуръонда ҳам ғайритабиий бир ҳодиса сифатида билдирилади. Бу Китоб, Марямга алоҳида ўрин ажратади. 19-суранинг унинг исми билан аталганлиги ҳам шунинг далили эмасми?. . Ислом ҳақидаги ана шу сўнгги маълумотлардан, бизнинг ғарб мамлакатларида, умуман олганда, ҳеч кимнинг хабари йўқ.
Асрлар давомида уларнинг, инсониятнинг диний масалаларини ўрганиш тарзлари ҳамда Исломга оид ҳар соҳада саводсиз қолдирилганликлари ҳисобга олинганда, бунга ажабланмаслик керак. "Муҳаммадий дин" ёки "Муҳаммадийлар" қабилидаги атамаларнинг бугунгача ишлатилиб келинаётганлиги инсонлар зеҳнига қуйидагича янглиш тасаввурни қуйиш учун эмасмидир: "Ислом демак – Насронийларнинг Тангриси билан ҳеч қандай алоқаси бўлмаган киши томонидан ёйилган бир қатор инончлар демакдир".
Зиёли ва маданиятли замондошларимиздан бир қанчаси Ислом Ваҳйи ҳақида мушоҳада қилиш ўрнига, Исломнинг фалсафий, ижтимоий ва сиёсий жиҳатлари билан қизиқишмоқда. Инсонларнинг диққатини Қуръондан чалғитиш учун, Муҳаммад алайҳиссаломнинг, ўзидан олдинги пайғамбарларнинг китобларидан фойдаланганлиги ҳақидаги иддаолар, мутлақ ҳақиқат сифатида қабул қилдиришга уринилмоқда. Баъзи насроний жамиятларида мусулмонлар хўрланмоқда. Шу мавзуга бағишланган Таврот ҳикоялари билан Қуръон қиссаларини солиштириб, таҳлил қилиш асносида бир нарсага гувоҳ бўлдим. Қуръоннинг бу масаладаги таълимотлари хусусида насронийлар, ақалли, фикр юритишдан ҳам қочадилар. Баъзилари бўлса, буни кўр-кўрона инкор қиладилар. Қуръонга мурожаат қилиш, улар учун худди шайтонга сиғинишдай гап! Шунга қарамай, бугунги кунда, насроний дунёсида катта ўзгаришларнинг бўлиши ҳам эҳтимолдан узоқ эмас. Ватикандаги Насроний бўлмаганлар билан шуғулланувчи Косибият нинг "Насронийлар билан мусулмонлар ўртасида алоқа ўрнатиш учун тавсиялар” номли китоби (учинчи нашри 1970 йилда босилди), расмий қарашларда жиддий ўзгаришлар содир бўлаётганлигини кўрсатди. Унда, жумладан, насронийларни Ислом ҳақида тўқиб чиқарилган янглиш ҳукм ва хулосалар, шунингдек, эскидан қолган нотўғри тасаввурлардан воз кечишга чақирилади. Ватикан Баёнотида, бундан ташқари, "Насроний тарбияси кўрган ғарбнинг, мусулмонлар наздида ўзини айбдор қилган ўтмишдаги адолатсизликларини эътироф қилиши керак"лиги таъкидланади.
Китобда насронийларнинг Ислом ҳақидаги "оғир, шаклбоз, мутаассиб" ва ҳ. к. қабилидаги қарашлари танқид қилинади, ёлғиз Аллоҳга иймон келтирилганлигига алоҳида урғу берилади. 1969 йилда Кардинал Коэнигнинг Ал-Азҳар Университетида қилган маърузасида ана шулар ҳақида гапирганидан кейин тингловчиларнинг қанчалик ҳайратга тушганликлари айтилади. Китобда, шунингдек, 1967 йилда "ҳақиқий диний моҳиятга эга бўлган" Рамазон рўзасининг тугаши муносабати билан Ватикан Котибиясининг насронийларни мусулмонларни табриклашга чақирганлиги эслатиб ўтилади. Папалик билан Исломни бир-бирига яқинлаштиришга қаратилган бундай тадбирлардан кейин баъзи алоқалар ҳам ўрнатила бошлади. Бироқ матбуот ҳамда оммавий ахборот воситаларининг бефарқлиги туфайли ғарб дунёсида содир бўлган бундай муҳим воқеалардан жуда озчилик хабар топди. Бинобарин, Ватикандаги Насроний бўлмаганлар билан шуғулланувчи Котибиятнинг раиси кардинал Пигденолининг 1974 йил, 24 апрелда Саудия Арабистонига қилган ташрифи ҳамда Қирол Файсал билан бўлган учрашувини газетлар етарли даражада ёритмади.
Ле Монде газети, ўзининг 1974 йил, 25 сонида бу ташриф ҳақида бир неча сатрлик ахборотдан бошқа ҳеч нарса бермаган эди. Шу билан бирга Кардиналнинг Папа Павел VI номидан Қиролга топширган мактуби алоҳида аҳамият касб этар эди. Зеро, бу мактубида Папа, "Ислом дунёсининг энг олий зоти унвони билан Файсалга мурожаат қилиб, ягона Аллоҳга қуллик қилган Ислом ва Насроний дунёларининг бирлигига бўлган ишончини ифодалаган, Қиролни чин дилдан қутлаган эди. 1974 йилнинг октябрида Папа, Саудия Арабистонининг Улуғ Уламо Ҳайъатини Ватиканда расман қабул қилди. Бу зиёрат, "Исломда инсоннинг маданий ҳақлари" мавзусида, насронийлар билан мусулмонлар орасидаги бир учрашувга сабаб бўлди. Ватиканда чиқадиган Оссервасур Романо, ўзининг 1974 йил 26 октябр сонида бу тарихий воқеага биринчи саҳифадан жой берди. Газетада бу воқеа ҳақида берилган мақоланинг ҳажми ўша куни Римда йиғилган Бош епископлар Синоди нинг ёпилиш кунига бағишланган мақола ҳажмидан катта эди. Арабистоннинг Улуғ Уламо Ҳайъати кейинроқ Женевадаги Черков алоқалар Қўмитаси билан Стратбург бош епископи Мгр. Элчингер томонидан қабул қилинди. Бош епископ ўз қароргоҳида уламоларга пешин намозини адо этишни таклиф қилди. Бу ҳодисанинг билдирилишидан шундай хулоса келиб чиқадики, масаланинг диний моҳиятидан кўра кўпроқ уни кўз-кўз қилишга эътибор берилган.
Бу воқеа ҳақида мен кўпгина шахсларга мурожаат қилдим. Афсуски, уларнинг жуда оз қисми воқеаларнинг асл моҳиятини англаб етганликларининг гувоҳи бўлдим. Шахсан ўзининг "Айни Тангрига сиғинган Ислом ва Насроний дунёсининг бирлигига иймон келтирган ҳолда, ишга киришганлиги"ни ифода этган Папа Павел VI нинг Исломга яқинлашиши, шубҳасиз, икки дин ўртасидаги муносабатларда тарихий бир босқични ташкил этади. Католик Черкови бошлиғининг, мусулмонлар ҳақидаги тасаввурларини эслатиб ўтишни зарур, деб ҳисоблайман. Зеро, юқорида келтирилган Ватикан Баёнотидан ҳам маълум бўладики, очиқдан-очиқ душманлик туйғуси билан тарбияланган насронийларнинг кўпчилиги Ислом билан боғлиқ ҳар қандай ижобий тушунчани ўзларига сингдиролмайдилар. Шунинг учун ҳам Исломнинг ҳақиқатларидан бехабар қолаверадилар. Исломий Ваҳий ҳақида эса, бутунлай нотўғри тасаввурга эгадирлар.
Менимча, Тангрининг бирлигига иймон келтирган бир диндаги у ёки бу масалага мурожаат қилганда, худди шу масалада қолган икки диннинг билдирган фикрларини солиштириб, ундан кейингинахулоса чиқариш тўғрироқ бўлур эди. У ёки бу масалани алоҳида-алоҳида таҳлил қилгандан кўра, ҳаммасини бирга таҳлил қилиш мақсадга мувофиқроқдир. Муқаддас Китоблардаги баъзи масалаларни ХХ асрнинг илмий кашфиётлари билан солиштириб кўриш, истисносиз, ҳар уч динни ҳам қамраб олади. Қолаверса, асримизда материализм балоси ҳар учала динга ҳам бирдайхавфсолиб турганлиги учун улар бир-бирлари билан янада жипслашиб, янада мустаҳкамроқ бир блок ташкил қилишлари керак эмасми? Дин билан билимнинг бирлашмаслиги ҳақидаги иддаолар яҳудий-насроний эътиқоди ҳукмронбўлган ўлкаларда бўлгани каби баъзи ислом ўлкаларида ҳам, хусусан, илмий давраларда ҳимоя қилинаяпти. Бу мавзуниатрофлича таҳлил қилиш учун жуда кўп китобларга мурожаат қилиш керак бўлади. Мен фақат мавзунинг бир жиҳатигатўхталишни истайман. У ҳам бўлса, Муқаддас Китобларнинг замонавий илмий кашфиётлар нуқтаи назаридан таҳлилқилиниши. Бу ғоя эса, жуда ҳам муҳим бўлган бир масалани ўртага ташлашни тақозо этади. Бугун бизнинг қўлимиздамавжуд бўлган матнлар қанчалик тўғри, асл нусхаларига қанчалик мувофиқ? Буни ўрганиш учун матнларнингёзувгакўчирилиши ҳамда уларнинг бугунга қадар етиб келишини таъминлаган шарт-шароитларни кўздан кечиришкерак. Муқаддас Китобларнинг матн танқиди нуқтаи назаридан таҳлил қилиниши бизда яқин замонлардабошланди. Муқаддас Китобни, яъни Эски ва Янги Аҳдни, иймон келтирган инсонлар, асрлар давомида ўз ҳолича қабулқилишбилан кифояланганлар. Уларни ўқиган инсонлар, нари борса, улардаги фикрларни ҳимоя қилиш учунгина таҳлилга эҳтиёж сезишар эди. Улар ҳақида бирон-бир шубҳага бориш, танқид қилиш улуғ гуноҳ ҳисобланар эди. Бу китоблар ҳақида атрофлича маълумотга эга бўлиш имтиёзи фақат дин одамларигагина берилган эди. Дин одами бўлмаган насронийларнинг кўпчилиги эса, фақатгина ойин маросимида ёки ваъз жараёнида ўқилиши керак бўлган парчаларнигина билардилар, холос. Мустақил бир билим соҳасига айланган матн танқиди илми туфайли, бир қанча муҳим муаммолар ўртага чиқарилиб, уларнинг ечимларини топишга муваффақ бўлинди. Бироқ танқидчи зеҳнияти билан ёзилган шундай асарлар ҳам борки, уларни ўқиган одамнинг ҳафсаласи пир бўлмай, иложи йўқ. Чунки, бундай асарлар, ҳақиқий тафсирнинг машаққатларидан қочиб, муаллифнинг нўноқликларини ниқоблаш учун қилинган уринишлардан бошқа ҳеч нарса эмасдир. Бундай ҳолатларда ўзининг тафаккур кучи ва холислигини сақлаб қолган кишининг назарида англашилмовчилик ва зиддиятлар йўқолмайди. Мантиқни асосий меъзон қилиб олиб, Муқаддас Китобнинг хатолар билан кирланган баъзи матнларини қўллаб-қувватлаб, ҳақли эканлигини исботлашга қаратилган услуб олдида, таассуф қилишдан бошқа иложимиз йўқ. Бундай услуб, баъзи ақлли кимсаларнинг Аллоҳга бўлган инончларини задалаши мумкин. Шу билан бирга, тажрибалар шуни кўрсатмоқдаки, баъзи кишилар бундай бўшлиқларни кашф қилишга уста бўлсалар ҳам, насронийларнинг кўпчилиги бу бўшлиқлардан ҳамда энг оддий илмий кашфиётлар билан дин ўртасида мавжуд бўлган зиддиятлардан ҳам хабарсиз яшамоқдалар. Ислом динида, хусусан, ҳадисларда Инжиллардагига яқин фикрларга дуч келамиз. Ҳадислар Муҳаммад алайҳиссалом сўзларининг мажмуасидир ва у қилган ишларнинг нақлидан иборатдир. Инжиллар ҳам Исо алайҳиссалом ҳақида. Бундан бошқа ҳеч нарса эмас. Илк ҳадис мажмуалари Муҳаммад алайҳиссаломнинг вафотидан кейинги илк ўн йилликлар ичида ёзилгандир. Худди Инжилларниннг Исо алайҳиссаломнинг ўлимидан кейинги илк ўн йилликларда ёзилгани каби. Ҳар икки ҳолда ҳам кечмиш воқеалар ҳақида инсонларнинг берган шоҳидликлари асосий меъзондир. Кўпчилик ўйлаганидек, расмий тўрт Инжил, матнда номлари зикр этилган кишилар томонидан ёзилган эмас. Бу нарса энг тўғри ҳадис китобларига ҳам тааллуқлидир. Муқояса шу нарсага асосланиши керак. Баъзи ҳадисларнинг тўғрилик даражасининг тортишилганлиги ва хали ҳозирда ҳам тортишилаётганлигини айтишимиз мумкин. Ҳолбуки, насронийликнинг илк даврларида сонсиз-саноқсиз Инжиллар орасида бор-йўғи тўрттасининг расмий ва жоиз эканлиги ҳақидаги тўхтамга келинган эди. Ваҳоланки, бир қанча масалада, бу тўрт Инжил ҳам бир-бирига зид эди. Черков тўрт Инжилдан бошқа Инжилларнинг сир тутилишини амр этган эди, уларга берилган Апокриф (Apocryhe – сахиҳ бўлмаган, сохта)сифати ҳам шундан келиб чиққан. Насронийлик билан Ислом орасида Муқаддас Китоблар нуқтаи назаридан яна бир асосий фарқ, насронийликда ваҳий қилинган, ўша заҳотиёқ тасдиқланган матн бўлмагани ҳолда, Исломнинг бу талабга жавоб берган Қуръонга молик бўлишидир. Қуръон, малак Жаброил воситасида Муҳаммад алайҳиссаломга нозил қилиниб, ўша ондаёқ ёзувга кўчирилган, ёд олинган ва намозларда, хусусан, Рамазон ойида ўқилган Ваҳийнинг ифодасидир. Бу иш аслида Муҳаммад алайҳиссаломнинг вафотидан бир йил кейин, Халифа Абубакир даврида амалга оширилган, Халифа Усмон замонида эса, Қуръон китоб шаклида жаъм қилинган.
Қуръон шахсан Муҳаммад алайҳиссалом томонидан сураларга бўлинган ва Пайғамбарнинг вафотидан кейин 12-24-йиллар орасида Халифалик қилган Ҳазрати Усмон даврида тўпланиб, бугунги ҳолига келтирилган. Насронийликдаги Ваҳий эса, Исломдагининг акси бўлиб, кўпчилик насронийлар ўйлаганидан тамоман фарқли ўлароқ, билвосита нақл қилган бир гуруҳ инсонларнинг шоҳидликларига асосланган. Зеро, бизнинг қўлимизда Исо алайҳиссалом замонида яшаган одам томонидан берилган биронта маълумот йўқ. Насроний ва Ислом ваҳийларининг матнларнинг аслига уйғунлик даражаси ҳақида юқоридагилардан хулоса чиқариб олиш мумкин.
Муқаддас Китобларнинг матнларини, илмий кашфиётлар билан солиштириб кўриш масаласи ҳамма вақт энг муҳим масалалардан бири бўлган. Авваллари, Муқаддас Китоблар билан замонавий билим натижаларини бир-бирлари билан таққослаш муҳим аҳамият касб этган. Бу қоидага Августиннинг 82 мактуби асос бўлган. Илмларнинг ривожланиб боришиэса Муқаддас Китоблар билан билим орасидаги зиддиятларнинг борлиги англашилиб, бунга ўхшаган ёндашишлардан воз кечилди. Шундай қилиб, эътироф этишимиз керакки, Муқаддас Китоб билан билим одамлари – олимлар орасида ихтилоф келтириб чиқарилди. Ҳақиқатан, илоҳий ваҳий мутлақо янглишлиги маълум бўлган бир хусусни билдирган, деб бўлмайди. Бу муаммони ечиш учун, илмий нуқтаи назардан қабул қилиш қийин бўлган Муқаддас Китоб пасаж (қисм)ларининг сохта эканлигини тан олишдан бошқа чорамиз йўқ. Бундай "мослаштириш" йўли маъқул кўрилмади. Аксинча, матннинг тугалланганлиги тушунчасида оёқ тираб туриб олинди. Бу эса, Муқаддас Китобнинг ҳақиқийлиги масаласида муфассирларни ғайриилмий нуқтаи назарда туришга мажбур қилди. Августиннинг Муқаддас Китобга ёндашгани каби, Ислом ҳам Муқаддас Китобнинг тафсилотлари билан илмий ҳақиқатлар ўртасида мутаносибликнинг бўлиши кераклигини ҳар доим диққат марказида тутган. Исломнинг ваҳий билан келган Китобининг замонавий услублар билан таҳлил қилиниши ҳам бу тутумни кўздан кечиришга имкон бермаган. Қуръон, илм-фан мурожаат қилган бир қанча мавзу ҳақида тўхталган. Булар Муқаддас Китобга нисбатан жуда ҳам кўпдир. Муқаддас Китобнинг, билимни кўзда тутишга имкон берган сўзларидаги қисқа ва чекланган ифода хусусияти билан, Қуръоннинг илмий аҳамият касб этган мавзуларининг ранг-баранглиги қиёслаб бўлмайдиган даражададир. Қуръон хабар берган воқеъликлардан ҳеч бири, илмий нуқтаи назардан ҳеч қандай эътирозга ўрин қолдирмайди. Бизнинг тадқиқотларимиздан келиб чиққан асосий хулоса шудир. Қуръон ваҳийдан четда қолган ҳадис китобларнинг ҳам алоҳида масала эканлигини кейинроқ кўриб чиқамиз. Зеро, баъзи ҳадисларни илмий нуқтаи назардан қабул қилиш қийин. Бундай ҳадисларнинг баъзи ўринларида бирон асосга таянмаганликлари эса, Қуръоннинг ҳамма вақт билимга ва ақлга мурожаат қилишни буюрган хусусиятидан келиб чиққан ҳолда, жиддий тадқиқотлар натижасидаюзага чиқарилган. Муқаддас китобдаги у ёки бу сўзнинг илмий нуқтаи назардан қабул қилиш мумкин бўлган ёки мумкин бўлмаган хусусияти ҳақидаги бу тушунчалар бир нарсани алоҳида таъкидлашни тақозо қилади. Шуни эсдан чиқармаслик керакки, бу ерда билимнинг кашфиётлари ҳакида гапирилар экан, унинг қатъий ва узил-кесил тасдиқлаган ҳақиқатлари назарда тутилмоқда. Бу мулоҳаза, маълум бир давр учун, маълум ҳодисани тушунтиришда фойдали бўлгани ҳолда, кейинчалик ўз қимматини йўқотган ва яна ҳам илмийроқ қарашларга ўрнини бўшатиб берган назарияларга тегишли эмасдир. Мен фақатгина ҳамма замонлар учун тўғри бўлган ҳақиқатларни кўзда тутаяпман. Бу илмий ҳақиқатлар орасида, билимнинг тугалланган кашфиётлари ҳам ўрин олаётган бўлса ҳам улар маълум маънода исботланган ҳакиқатлардир. Масалан, инсоннинг яратилиш тарихи тахминан бўлса ҳам маълум эмас; фақат насроний тақвимининг бошидан (милоддан )энг кам ўн минг йил олдинги даврга тегишли эканлигига шубҳа қилинмаган ва инсонларга оид бўлган нарсалар топилгандир. Қолаверса, Муқаддас Китобнинг Тақвин бобининг, инсоният ибтидосини (Одам Алайҳиссаломнинг яратилишини) Исо алайҳиссаломдан 37 аср олдин деб белгилаган тарихга ва шажарага оид маълумотлари илмий тахминларга тамоман зиддир. Билим, келажакда балки ҳозирги тахминларимиздан ҳам қадимийроқ бўлган тарихларни юзага чиқариши мумкин. Фақат унинг 1975 йилда, яҳудий тақвимининг олдинга сургани каби, инсон изларининг Ер юзида биринчи марта 5736 йил муқаддам кўрилганлигини исбот қилолмаслигини айтишимиз мумкин; шу ҳолда Муқаддас Китобдаги инсониятнинг ёшига алоқадор маълумотлар нотўғридир. Илмий кашфиётлар билан қилинган бу муқояса, том маънода диний бўлган масалаларни четлаб ўтмоқда. Масалан, Аллоҳнинг ўзини Мусо алайҳиссаломга ошкор этганлигини ёҳуд Исо алайҳиссаломнинг отасиз дунёга келишидаги сир-асрорни билим изоҳлаб беролмади. Қолаверса, бундай воқеалар ҳақида Муқаддас Китобларда ҳеч қандай изоҳ берилмаган. Бу таҳлил (бир қанча изоҳлар билан) Муқаддас Китобларнинг турли хил табиий ҳодисалар хусусида бизга берган маълумотларини ўз ичига олади. Бу ўринда, айни мавзуларда, қолган икки ваҳийга нисбатан Қуръон ваҳйининг, мавзуларнинг хилма-хиллиги жиҳатидан бойлигини ҳам назарда тутиб, муқояса қилиш керак бўлади. Қуръон матнининг замонавий илм-фан кашфиётлари билан уйғунлик даражасини ўрганар экан, олдиндан ҳукм чиқармасдан, холислик билан, энг аввал Қуръонга мурожаат қилдим. Баъзи маол (таржима)лари орқали ҳодисалари ҳақида сўз юритганлигидан хабардор эдим, бироқ Қуръоннинг бу жиҳатини етарли даражада билмас эдим. Фақатгина Қуръоннинг арабча матнини атрофлича таҳлил қилгандан кейингина, калаванинг учини топишга муяссар бўлдим. Бунинг натижаси ўлароқ, Қуръоннинг ҳозирги замонда илмий нуқтаи назардан танқид қилиниши мумкин бўлган бирон-бир жиҳатининг йўқ эканини тан олиш мажбуриятида қолдим. Худди шундай холислик билан Эски Аҳд ва Инжиллар устида ҳам таҳлил ишларини олиб бордим. Эски Аҳднинг таҳлилида, унинг биринчи қисми бўлган Тақвин бобидан нарига ўтишимнинг ҳожати қолмади. Зеро, бугунги илм-фан хулосаларига зид бўлган хусусларни шу қисмнинг ўзидаёқ истаганча топиш мумкин эди. Инжилларни очганимизда, илк саҳифада жой олган Исо алайҳиссаломнинг шажараси биланоқ, жиддий бир чалкашликнинг ичига кириб қолганлигимизни ҳис қиламиз. Зеро, Матта берган маълумотлар билан Луканинг маълумотлари бир-бирига мос келмайди. Бундан ташқари, Луканинг инсоният тарихига оид берган маълумотлари замонавий билимнинг хулосаларига тамоман зиддир. Бу зиддият ва хатоларнинг мавжудлиги, менимча, Аллоҳга иймон келтиришга халақит бермайди. Жавобгарлик ҳар бир инсоннинг ўзига оиддир. Чунки асл матнларнинг ҳақиқий аҳволи, уйдирмаларнинг неча фоиз экани, инсонлар томонидан қасддан ўзгартирилган қисмларнинг миқдори бизга маълум эмас. Бугун бизни ларзага солаётган нарса шудир: бунинг каби зиддиятлар ва илм-фан томонидан исботланган ҳақиқатларга мос келмайдиган ҳолатлар қаршисида, бу матнларни таҳлил қилган мутаҳассислар, баъзан қасддан кўриб-кўрмаганга олганлар, баҳзи ҳолларда эса, бу номутаносибликлар ҳақида сўз юритганлари ҳолда, қаердаги мужмал мантиқлар билан уларнинг устини пардалашга ҳаракат қилганлар.
Матта ва Юханна Инжиллари ҳақида сўз юритар экан, баъзи буюк муфассирлар қўллаган ана шундай услублардан мисоллар келтираман. Бу хатоликларнинг, ёки бироз одоб ва камтарлик билан "машаққатлар" деб аталган зиддиятларнинг шу йўл билан ҳаспўшлашга уринилиши жуда ҳам муваффақият билан амалга оширилгандир. Насронийларнинг, Эски Аҳд ҳамда Инжиллардаги қарама-қаршиликларни билмасликларининг сабаби ҳам шу. Китобимизнинг биринчи ва иккинчи қисмларида бунинг яққол мисоллари билан танишамиз. Ўқувчимиз, китобнинг учинчи қисмида билимнинг, бир илоҳий китобга ақл бовар қилмайдиган даражада уйғунлигини кўражак; бугунгача муаммо, деб келинган, ҳатто англашилмас ҳисобланган баъзи Қуръон оятларининг, замонавий илм-фан хулосалари билан изоҳланишига шоҳид бўлажакдир. Ислом назарида дин билан билимнинг эгизак сифати талқин қилинганлиги эътиборга олинса, бунинг ҳайратланадиган жойи йўқ. Илмий тараққиёт азалдан Ислом динининг илоҳий амрларидан бири ҳисобланади. Бу амрнинг бажарилиши, Ислом маданиятининг юксалиш даврида, фавқулодда бир илмий тараққиётга сабаб бўлгандирки, хусусан, ғарбда, Уйғониш (Ренессанс) дан аввал бу манбаъдан истифода қилинган. Қуръоннинг, бугунга қадар англашилмаган ёки нотўғри талқин қилинган баъзи оятларининг, илмий тараққиёт жараёнида изоҳланиши, бугун, Муқаддас Китоблар билан билимнинг солиштирилишида янги бир саҳифа очилганлигидан далолат бермоқда.