МУҚАДДАС КИТОБНИНГ МАНБАЪИ

Муқаддас Китоб, китоблар мажмуаси ҳолига келмасидан аввал, фикрларнинг нақли учун зарурий бир унсур бўлган башар ҳофизасидан бошқа манбаъи бўлмаган бир халқ ривояти эди. Ва бу ривоят мақом билан ўқиларди. Э. Якобнинг ёзганидай: "Ҳар миллат ўз тарихининг бошланғич саҳифасида мақом билан бир нарсалар сўйлайди. Бошқа ерларда бўлгани сингари Исроилда ҳам насрдан аввал назм – шеър бор эди. Тарихий шарт-шароитлар уларни умидсизлик чоҳига отиб юборганида, ҳиссиётининг энг олий нуқтасига юксалган, назарида ҳамма нарсанинг бир маъноси бўлганидан, оғир кунларни бошидан кечирган Исроил, ўз мақомларига кўп оҳанглиликни сингдириб юборгандир". Э. Якоб, Муқаддас Китобдан ўрин олган парчалар билан бирга, уларнинг нима муносабат билан куйланганлигини ҳам тартиб билан санаб ўтади: меҳмондорчилик қўшиқлари, ҳосилот қўшиқлари, ҳамроҳлик қўшиқлари (машҳур "Қудуқлар" қўшиғи каби – 21, 17). "Нашидалар нашидаси"да бўлганидек тўй қўшиқлари, марсиялар, Муқаддас Китобда кўплаб учрайдиган жанг қўшиқлари. Бевосита Яхванинг ўзи олиб борган бир муқаддас жангнинг охирида, Исроилнинг Яхва бошчилигидаги зафарини олқишлаган "Деборах нашидаси"да (Ҳакимлар – 5, 1-32) шулардан биридир: Аҳд сандиғи ҳаракатга келганда Мусо дердики: "Тур ўрнингдан, Яхва, турки, душманларинг тарқалсин! Сендан нафратланганлар сенинг юзингни кўрганлари заҳоти қочсинлар!" Пайғамбарларнинг Аллоҳ томонидан масъул қилинганларидан кейин инсонларга етказган буйруқлари, бу саҳифаларда ҳали ҳам масаллар ва ваъжизалар Важиза – Ким томонидан ёзилганлиги маълум, қисқа аммо катта бир мазмунни англатувчи сўзлар, нақллар. (Таржимон) (Масаллар Китоби, тарихий китоблардаги ваъжиза ва масаллар ) дуо ёки баъддуо, шунингдек, қонунлар кўринишидадир. Э. Якобнинг таъкидлашича, бу сўзлар ё оила анъаналари воситаси билан ёки ибодатхоналар орқали Аллоҳ "танлаб олган миллат" тарихининг ривоятлари шаклида оғиздан -оғизга ўтиб келарди. Ётамнинг "Масал"ида бўлганидек, (Ҳакимлар, 9, 7-21) ривоят кўп ўтмай масал ҳолига келган. Бу масалда, "дарахтлар ўзларига подшоҳ тайинлаш учун йўлга чиқадилар ва навбати билан зайтун дарахтига, анжир дарахтига ҳамда узумга хитоб қиладилар. " Бу эса, Э. Якобга ". . . уйдирмачилик билан ишга тушган ривоят, тарихи яхши маълум бўлмаган мавзулар ва даврлар ҳақидаўйланиб ўтирмади" деб ёзиш ҳамда қуйидагича хулоса чиқариш имконини беради: ”Эски Аҳднинг Ҳазрати Мусо ва ундан олдинги пайғамбарлар ҳақидаги ҳикоялари, воқеаларнинг тарихий жараёнига яқинлашаяпти, холос. Ривоятларнинг оғзаки босқичидаёқ ровийлар, уларнинг орасидаги воқеаларни бир-бирига боғлаш учун хаёлот унсуридан фойдаланганлар; шу йўл билан дунёнинг ва инсониятнинг ибтидосида юз берган воқеаларни, танқидий кўз билан қарайдиганлар учун эҳтимол саналиши мумкин бўлган бир тарих сифатида тақдим қила олганлар”.
Яҳудий миллатининг Канъонга келиб, жойлашишидан кейин, яъни милоддан олдинги XIII асрнинг охирларида, анъаналарни муҳофаза қилиш ва давом эттириш мақсадида, ёзувдан фойдаланилганлигини тахмин қилиш мумкин. Бироқ бу ишга саришталик билан ёндашилмас эди. Диний ҳукмлардан, ҳатто ёзилиши ҳам Аллоҳга нисбат берилган "Ўн амр", Эски Аҳдда, икки ривоятда нақл қилинади: "Чиқиш" (20, 1-21) ва "Тасния" (5, 1-30). Ҳар икки ривоят бир хил руҳда ёзилган бўлса-да, бир-биридан фарқ қилади. Муқовалар, мактублар, шахс исмлари (ҳакимлар, шаҳарлардаги олий рутбали маъмурлар, шажара рўйхатлари), тақдима рўйхатлари, ғанимат рўйхатлари. Шундай қилиб, бизнинг қўлимиздаги китобларга асос бўлиб хизмат қилган асарларнинг ёзилиб қолдирилишини таъминлаган манбаълар юзага келди. Ҳар китобда турли хил адабий жанрларнинг қоришмаси пайдо бўлди. Бу "Қоришма"ларнинг тўпланиб, тартибга келтирилиш сабабларини ўрганиш эса мутахассисларнинг зиммасига тушади.
Бошида оғзаки ривоятга асосланган ва Эски Аҳддан иборат бўлган бу номутаносибликлар билан тўла китобнинг таркиб топишини, ибтидоий адабиётнинг туғилиши жараёнида, турли муҳит ва турли замонларда учратиш мумкин бўлган ҳолатлар билан солиштириб кўриш қизиқарли бўлса керак.
Мисол сифатида Франклар замонида, франсуз адабиётининг туғилишига назар ташлайлик. Аввал-бошда буюк воқеалар қайд этилган. Булар, аксарият насронийликни муҳофаза қилиш учун олиб борилган жанглар, кейинги асрларда халқ шоирлари, воқеанавислар ва замондош тарихчилар томонидан ёзилган драмалардан иборатдир. Шундай қилиб, милодий XI асрдан эътиборан, ҳақиқат билан афсона бир-бирига аралашиб кетган, бир қаҳрамонлик занжирининг илк ҳалқасини ҳосил қиладиган мардлик достонлари туғилади. Буларнинг орасида энг машҳури” Чансон де Роланд”дир. Роман ҳолига келтирилган бу достонда, Испания сафаридан қайтар экан, император Шарлманнинг қўмондони бўлган Роланд, буюк бир жанг воқеасида салобат билан қаршимизга чиқади. Роланднинг фидокорлиги ҳикоянинг бадиий талаби билан тўқиб чиқарилган бир саҳна эмас. Бу воқеа тарихи 778 йил, 15 август, деб кўрсатилади. Ҳақиқатан ҳам, тоғлик Бескуларнинг ҳужум қилиш хавфи бор эди. Бу ўринда адабий асар афсонадан бошқа ҳеч нарса эмасдир; унинг тарихий бир асоси бўлса-да, тарихчилар томонидан тан олинган эмас.
Муқаддас Китоб билан ғайридиний бир адабиёт ўртасидаги бундай параллеллик ҳақиқатга яқин кўринади. Бу параллеллик – Тангрининг фикрини қасддан рад этган бир қанча кишининг қилгани каби, қўлимиздаги Муқаддас Китоб матнини, бутунича афсонага чиқаришни мақсад қилиб олмаган.
Иймон келтирганлар учун яратилишнинг ҳақиқат эканлигига, Аллоҳ тамонидан Мусо а. сга "Ўн амр" берилганига, Сулаймон ас. даврларида Аллоҳнинг инсонлар ҳаётига таъсири ҳақида, ишонишларига ҳеч нарса тўсиқ бўла олмайди. Аксинча ёзмаривоятлар узоқ ўтмишда бўлиб ўтган ҳодисаларнинг акс этиши мумкин фақат, ривоятлар ёзувга кўчирилаётганида инсонлар томонидан ўзгартирилганлиги ҳисобга олиниб, тафсилотларни танқидий нуқтаи назардан қайтадан кўздан кечириш кераклигини асло эътибордан қочирмаслик керак.