ТАВРОТ

Торах (Таврот) сомийча бир номдир. Франсузчада "Пентатуик" деб аталадиган бу юнонча таъбир, беш қисмдан иборат бир асарни билдиради; Таквин, Чиқиш, Лавилийлар, Сонлар ва Тасния. Булар ўттиз тўққиз жуздан ташкил топган Эски Аҳднинг илк беш жузъини ташкил қилади.
Бу матнлар мажмуаси (беш китоб) дунёнинг ибтидосидан тортиб, яҳудийларнинг Мисрдан қувиб чиқарилганларидан кейин ваъда қилинган тупроқ (арзи мавъуд)– Канъонга келишларигача, яна ҳам аниқроғи, Мусо алайҳиссаломнинг вафотига қадар бўлган воқеаларни ўз ичига олади. Фақат, воқеаларнинг ҳикояси, яҳудий миллатининг диний ва ижтимоий ҳаёти билан боғлиқ ҳодисаларни тушунтиришда бир қолип вазифасини ўтайди. "Шариат" ёки "Торах" сўзлари ҳам шундан келиб чиққан.
Яҳудийлик сингари насронийлик ҳам юз йиллар давомида, бу беш китоб муаллифининг Ҳазрати Мусонинг ўзи эканига ишониб келди. Эҳтимол, бу ишонч, Аллоҳнинг Мусо пайғамбарга билдирган мана бу сўзларини тасдиқлашдан келиб чиққан бўлса керак: "Буни (Амолакларнинг бузғунчилигини) хотира ўлароқ китобга ёзиб қўй" (Чиқиш, 17, 14). Ёхуд бу эътиқод Мисрдан чиқиш ҳақида "Ва Мусо, Раббининг амри билан уларнинг чиқишларини кўчишларига кўра ёзди. . . ". (Тасния, 31, 9) каби жумлаларга асосланар эди. М. о. I-асрдан бери, бутун Тавротнинг Ҳазрати Мусо томонидан ёзилганлиги ҳақидаги фикр олдинга суриб келинади; Флавиус Жосеф, Филон де Александр сингари шахслар ана шу фикрни ҳимоя қилган кишилар жумласидандир.
Бугун бу иддаодан мутлақо воз кечилган; бу нуқтада ҳамманинг фикри бир хил. Бироқ шу билан бирга, Янги Аҳд буниҲазрати Мусога нисбат беради. Ҳақиқатан ҳам, "Римлмкларга мактуб"да (10, 5) Павел, Лавилийлардан иқтибос келтирган ҳолда дейдики:” чунки Мусо, шариатга тегишли салоҳни қилган одам у билан яшаяжакдир”(Лавилийлар, 18, 5) деб ёзади ва ҳ. к.
Юханна, ўз Инжилида (5, 46-47) Ҳазрати Исонинг тилидан шу жумлани келтиради: "Чунки, агар сиз Мусога иймон келтирганингизда эди, менга ҳам иймон келтирган бўлардингиз; У мен ҳақимда ёзган эди. Мусонинг ёзувларига ишонмабсизларми, менинг сўзларимга қандай ишонасизлар. Хозир эътиборимизда матнни эркин (ўзбошимча) тахрир қилинганлигининг яққол мисоли чунки бу матнда юнонча episteute калимаси келган. Инжил муаллифи томонидан Исога нисбат берилган тамоман хато бир сўз бор. Қуйидаги фикрларимиз бунинг исботидир. Биз бу маълумотларни М. П. де Вауксдан олдик. Бу зот Муқаддас Китоб Мактаби (L Ecol biblique de Jerusalem) мудири бўлиб, 1962 йилда қилганТақвин таржимасига "Кириш сўзи" ҳам ёзган. Бу "Кириш сўзи"да Тавротнинг муаллифи ҳақида Инжилларда берилган маълумотларни инкор қилувчи муҳим далиллар келтирилади. М. П. де Ваукс "Ҳазрати Исо билан ҳаворийлар амал қилган яҳудий анъанасининг" Ўрта асрларнинг охирларигача давом этиб келганлигини эслатади. Бунга биринчи бўлиб қарши чиққан одам VII-асрда яшаган Абан Асро бўлган. Фақат XVI- асрдагина Карлстадт, Ҳазрати Мусонинг Тасния китобида (34, 5-12) ўз вафотини ёза олмаслигига эътиборни қаратди. Бундан ташқари, муаллиф, Тавротнинг , ақалли бир қисмининг ҳам Мусо пайғамбар томонидан ёзилмаганлигини айтади. Бу тўғрида, хусусан, Ричард Симоннинг Эски Аҳднинг танқидий тарихи китобига (1678) тўхталади. Р. Симоннинг мазкур асари, Тавротдаги хронологик чалкашликлар, такрорлар, ҳикояларнинг пойинтар-сойинтарлиги ҳамда услубдаги фарқларга эътиборимизни қаратади. Китоб жуда катта шов-шувга сабаб бўлди; Р. Симоннинг далил-исботларига ҳеч ким қулоқ солмади. XVIII-асрнинг бошларига оид тарих китобларининг, эски даврлар ҳақидаги лутфлари "Мусо ёзгандики. . . " деб бошланарди. Кўриб ўтилганидек, шахсан Ҳазрати Исонинг ҳам Янги Аҳдда қўллаб-қувватланганлиги эътироф этилган бир афсонага қарши курашишнинг қанчалар қийин бўлганлигини тасаввур қилиш мумкин. Бу далилларни келтирганлиги учун Луис-XVнинг табиби, Жан Астрикдан миннатдор бўлишимиз керак.
Бу табиб 1753 йилда "Тақвин китоби учун Мусонинг фойдаланганлиги маълум бўлган асл матнлар ҳақида тушунчалар" номли китобини эълон қилиб, манбаъларнинг кўплиги ҳақида тўхталади. Шубҳасиз, бу ҳақда биринчи бўлиб фикр юритган одам у эмас эди, фақат бу ҳолатни халққа тушунтириб беришга биринчи бўлиб у журъат қилди. Тавротда "ёнма-ён келтирилган матнларнинг бир қисмида Аллоҳ "Яхва”, бир қисмида эса, "Элохим" сифатида тилга олинади. Ҳолбуки, Таврот икки манбаънинг бирлаштирилишидан пайдо бўлган эди. Эйчорн 1780-1783- йилларда худди шу ҳақиқатни алоҳида-алоҳида тўрт китоб ҳолида юзага чиқарди. Сўнгра Илген(1798), Астрик мустақил матн сифатида қараган матнлардан бирининг, яъни Аллоҳ "Элоҳим" номи билан тилга олинган матнни ҳам иккига ажратиш кераклигини таъкидлади. Таврот том маънода парчаланаётган эди. XIX-асрда манбаъларга эҳтиёткорлик билан ёндашилди. 1854 йилда, ниҳоят, тўрт манбаъ қабул қилинди. Бу тўрт манбаъга қуйидагича ном берилди: Яхвиста ҳужжат, Элохиста ҳужжат, Тасния ва Руҳонийлар матни.
Ҳатто уларнинг даврлари ҳам аниқланди:
1. Яхвиста ҳужжат. М. о. IX-аср. (Яҳудий диёрида ёзилган)
2. Элохиста ҳужжат. Яхвистага яқин бир даврда ёзилган. (Исроилда)
3. Тасния. Баъзиларнинг фикрича, (Э. Якоб)м. о. VIII -аср, бошқаларга кўра эса, (М. П. де Ваукс) Ёшия даврига оиддир.
4. Руҳонийлар матни, сургун даври ёки сургундан кейинги даврга тегишли. (м. о. VI -аср)
Шундай қилиб, Таврот матни, орада уч асрлик бир фарқ билан дунёга келди. Бироқ, масаланинг моҳияти бундан ҳам чалкашроқдир. 1941 йилда А. Лудс Яхвиста ҳужжат да уч, Элохиста ҳужжат да тўрт, Таснияда олти, Руҳонийлар матнида эса тўққизта бошқа-бошқа манбаъларнинг борлигини тушуниб етади. Бу ажратиш, М. П. де Ваукснинг ёзишича, "саккиз муаллифга тақсимланган иловаларни ҳисобга олмаган ҳолда" қилинаяпти. Яқин ўтмишда”Таврот асос ва ҳукмларининг аксарият қисмининг тахмин қилинган тарихлардан анча олдинги даврларга оид нусхалари топилганлиги” ва "Таврот ҳикояларининг кўпчилиги бу ҳужжатларнинг ёзилишига сабаб бўлган муҳитдан бошқачароқ, яна ҳам эскироқ бир муҳитни тақозо қилганлиги" ҳақида фикр юритила бошланди. Бу эса тадқиқотчиларни "ривоятларнинг пайдо бўлиш жараёнини ўрганишга ундаяпти. Ва бу ҳолда яна боши берк кўчага кириб қолганга ўхшаяпмиз. Манбаъларнинг кўпчилиги сонсиз-саноқсиз номутаносиблик, такрорларни келтириб чиқараяпти. М. П. де Ваукс Яратилиш, Қобилнинг наслидан бўлганлар, Тўфон, Ҳазрати Юсуфнинг йўқотилиши ва Мисрда унинг бошидан ўтганлар, ягона шахс билан боғлиқ исмлардаги чалкашликлар, баъзи муҳим воқеаларнинг турлича ҳикоя қилиниши сингари ноаниқлик ва фарқли анъаналарга оид мисоллар келтиради. Шундай қилиб, Таврот котиблар томонидан, баъзан бир нарса илова қилиш, баъзан ҳикояларнинг ўрнини алмаштириш йўли билан яратилган бир асардир. Фақат бу ишни амалга ошириш жараёнида бир қанча чалкашликларга йўл қўйилган. Бу ҳолат, манбаъларни холисона таҳлил қилишга ундади. Матнга танқидий нуқтаи назар билан ёндашилганида шу нарса маълум бўладики, яҳудийлар тарихининг турли босқичларида, оғзаки ривоятларгаки аждодлардан мерос қолган ёзма матнларга инсонлар томонидан жуда кўп ўзгартишлар киритилган. М. П. де Ваукснинг ёзишича, Яхвиста ривоятига кўра, м. о. X ёки IX - асрларда, "Аллоҳ инсоният орасига бани Исроилни жойлаштириш" учун яҳудийларнинг тарихини ёзаётган эди. Таврот, м. о. VI-асрда тарих ва шажараларни қатъий қилиб белгилаш ғамига тушган руҳонийлар матни билан аралаш-қуралаш бўлиб кетди. Кейинги бўлимда руҳонийлар матни ни ёзган муаллифларнинг инсон ибтидоси, замон ва макон масалаларида қандай хатоликларга йўл қўйганликларини кўрамиз. Бу хатоларнинг, матнларнинг инсонлар томонидан ўзгартирилиши натижасида пайдо бўлганлиги, шубҳасиздир. М. П. де Ваукснинг фикрига кўра, "Бу анъананинг ҳақиқий маҳсули бўлган баъзи нодир ҳикоялар зоҳирий ҳукмларга берилишнинг қанчалик рол ўйнаганлигини кўрсатади: Яратилишнинг охирида, шанба куни Тангрининг истироҳат қилиши, Ҳазрати Нуҳ билан қилинган аҳд, Ҳз. Иброҳим билан қилинган аҳд, суннат бўлиш, Макпела Руҳонийлар матни Ҳазрати Иброҳимнинг Эфрондан (Қуддуснинг жанубида) бир шудгор ва бир ғорни 400 сикл (1 сикл – 11, 4 гр. олтин)га сотиб олганлиги ҳақида маълумот беради. Бу ривоятдан, аввал у ерда бегона саналган Ҳз. Иброҳим ва шунингдек, яҳудийларнинг кейинроқ мулк ҳуқуқига эга бўлганликларини тушуниш мумкин. Ғорининг сотиб олинишики – бу Исроилнинг оталарига Канъонда муқим яшаб қолиш ҳуқуқини бераяпти, – шулардандир. Шуни ҳам эслатиб ўтиш жоизки, "руҳонийлар матни”, Бобил сургунидан кейинги, яъни яҳудийлар янгидан Фаластинга ўрнашган даврга оиддир. Шунинг учун ҳам бу иловаларда диний масалаларга соф сиёсий масалалар аралаштирилган. Тақвин китобининг уч алоҳида манбаъдан ташкил топганлиги исботланган. М. П. де Ваукс, бу китобнинг таржимасига илова қилган изоҳларида, ҳозирги Тақвиннинг, қайси бўлимининг қайси манбаъга тегишли эканини кўрсатади. Бу маълумотлардан фойдаланиб, у ёки бу бўлимга турли манбаълардан кириб қолган унсурларни аниқлаш мумкин. Масалан, Тақвин китобининг илк ўн бир бўлимини ташкил қилган Яратилиш, Тўфон ва тўфондан Ҳз. Иброҳимгача бўлган ҳикояларда Яхвиста ривоят билан Руҳонийлар матни нинг бир-бирига аралашиб кетганлигини кўриш мумкин. (Биринчи ўн бир бўлимда Элохиста ривоят йўқ). Яхвиста ривоят билан Руҳонийлар матни нинг бир-бирига аралашиб кетганлигини бу ерда очиқ-ойдин кўрса бўлади. Яратилиш
ва Ҳз. Нуҳгача бўлган давр* (биринчи беш бўлим) қуйидагича тартибланган: ҳикоянинг бошидан охиригача ҳар Яхвиста парчасидан кейин Руҳонийлар матнидан бир парча келтирилади. Фақат тўфон масаласида 7 ҳамда 8-бўлимларда, матннинг манбаъларга кўра тақсимланиши қисқа парчаларни битта жумлада ифода этадиган даражада соддалаштиришга имкон яратган. Франсузча матннинг юз сатрлик бир бобида ўн етти марта бир манбаъдан бошқа манбаъга ўтилади. Ҳикоядаги номутаносибликлар ҳам шундан келиб чиққан. (Қуйидаги жадвалга қаранг)