ТАРИХИЙ КИТОБЛАР

Бу китобларда, яҳудийларнинг арзи мавъуд (“ваъда қилинган тупроқ”)га киришларидан (энг сўнгги тахминларга кўра, м. о. XIII-аср) кейинги , м. о. VI-асрга, Бобил асоратига қадар бўлган тарихлари ҳақида ҳикоя қилинади. Буларда "илоҳий ваъда"нинг бажарилиши шаклида ифодаланган, "қавмиятчилик" деб аташ мумкин бўлган жиҳатга эътибор қаратилади. Мазкур ҳикояларда тарихий ҳақиқатга амал қилинмайди: Ёшунинг китоби биринчи навбатда диний ақидаларга бўйсунади. Бу мавзуда, профессор Якоб, Ерихо ва Аунинг Ерихо, Лут кўлининг шимолида ва Қуддусга 37км яқинликда бўлган бир шаҳардир. Ёшу 5, 13-7, 26 га кўра, яҳудийларнинг Шарпа ирмоғини кечиб ўтгандан кейин фатҳ қилган илк ерлари бўлса керак. Ау эса, Фаластинда, Байт-ал яқиндаги шаҳарнинг номидир. Археологик маълумотларга кўра, бу шаҳар, яҳудийларнинг бу ерга келишларидан анча олдин вайрона бўлган бўлиб, Ёшу, 7-8-бўлимлардаги хабарларга зиддир. Аунинг бугунги номи Ат-Таллдир. Иддао қилинган бузғунчиликлари ҳақида, шунингдек, археологик кашфиётлар билан ривоятлар орасидаги қарама-қаршиликка асосий эътиборни қаратади. Ҳакимлар китобида "танланган миллат"нинг, ўзини душманлардан ҳимоя қилиши ва Тангрининг мададига мазҳар бўлиши ҳикоя қилинади. М. П. А. Лефевре нинг "Крампон Тавротига кириш" асарида айтганидай, бу китоб (Ҳакимлар) бир неча марта қўлдан ўтган ва бузилгандир. Бўрттирилган ифодалар ва қўшимчалар бунга гувоҳлик беради. Рутнинг Исроил пайғамбарларидан бўлиб, исми зикр қилинган китоб Эски Аҳдда, Ҳакимлардан кейин келади. Ибронийча Эски Аҳдда эса, учинчи бўлимда (Котубим қисмида) жойлашган, ҳикояси Ҳакимлар ҳикоясига боғланади. Самуэл китоби билан Қироллар китоби, хусусан, Самуэл, Саул, Довуд ҳамда Сулаймон билан боғлиқ хасби ҳол мажмуаларидир. Е. Якоб, шу нуқтаи назардан, бу матнларда бир қанча хатолар борлигини аниқлаган. Битта воқеа ҳақида икки-уч хил ривоят борлигини кўрсатган. Элис, Элисее, Ишая ҳам бу китобларда ўз жойларини эгаллашган, бироқ уларда ҳам тарихий воқеалар билан афсоналар бир-бирига аралашиб кетган. Фақат А. Лефаврега ўхшаган муфассирларнинг фикрича, бу китобларнинг тарихий асоси бордир. Хроникернинг сўзларига қараганда, Тарихлар I ва II китоблари билан Азро ва Наҳамя китобларининг муаллифи м. о. IV-асрда яшаган айни шахсдир. У ибтидодан ўзигачабўлган тарихга янгидан назар ташлайди. Бундан ташқари, у тузган шажараларнинг аксарияти Ҳз. Довудгачадир. Ҳақиқатан ҳам у, Самуэл ва Қироллар китобидан фойдаланади, "улардан кўр-кўрона нусҳа кўчиради". (Е. Якоб). Шу билан бирга, у археологик кашфиётлар тасдиқлаган баъзи маълумотларни ҳам илова қилади. Бу асарларда, тарихни диний эҳтиёжларга мослаштиришга уринилган. Е. Якобнинг ёзишича, муаллиф, "баъзида динга асосланиб, тарих яратади". "Қолаверса, фосиқ ва золим Манассенинг узоқ ва бахтиёр давр сурганлигини, унинг Ашурни зиёрат қилиши асносида динга қайтганлигини тахмин қилади. (Тарихлар, 11, 33-11). Ҳолбуки, бу ҳақда Муқаддас Китобда ҳам, ундан ташқаридаги манбаъларда ҳам ҳеч нарса дейилмайди. Муаллиф, Азро ва Наҳаля китобларини ҳам кескин танқид қилади. Зеро, баъзи қоронғу жиҳатлари бор, қолаверса, Муқаддас Китобдан бошқа манбаъларнинг топилмаётганлиги сабабли у ҳақда ҳеч нарса маълум эмас. Тобие, Жудид ва Эстер китоблари, тарихий китоблардир. Муаллифлар тарих олдида ҳеч қандай масъулият ҳис қилмайдилар. Шахс исмларининг ўзгартирилиши, воқеаларнинг тўқиб чиқарилиши каби ҳодисалар бу китобларда кўплаб учрайди. Ҳақиқатда эса, ахлоқий жиҳатларни бўрттириб кўрсатиш учун тарихий ҳақиқатдан чекинилади. Муккабиис номли икки китобнинг аҳволи эса, тамоман бошқача. Бу китоблар м. о. II-асрдаги воқеалар ҳақида имкон қадар тўғри маълумотлар беради. Шу жиҳатдан бу китоблар бир қадар қийматлидир. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, "тарихий" деб ҳисоблангган китобларнинг ҳеч қайсиси бир-бирига мос келмайди. Уларда тарих илмий бўлгани қадар хаёлий ҳамдир.