ШЕЪР ВА ҲИКМАТ МОҲИЯТИДАГИ КИТОБЛАР

Бу китоблар адабий жиҳатдан бир бутун бўлган мажмуаларни ташкил қилади. Уларнинг бошида иброний шеъриятининг ёдгорликлари саналмиш "Мазмурлар" келади. Кўпчилиги Ҳазрати Довуд, қолган қисми эса руҳонийлар томонидан ёзилган (ёки басталанган – composes) бу "Мазмурлар"нинг асосий мавзулари ҳамд, ниёз ва тафаккурдан иборат. Улар диний маросимларда тўқилган матнлардир. Том маънодаги ҳикмат ва тақво китоби бўлган Айюб китоби, м. о. 500 ёки 400-йилларда ёзилган. М. о. VI-асрнинг бошларида воқеъ бўлган Қуддуснинг ишғол қилиниши ҳақидаги Оғринишларнинг муаллифи Яремя бўлса керак. Бундан ташқари, илоҳий ишқ ҳақидаги мажозий нағмалардан иборат бўлган Нашидалар нашидасини, Ҳз. Сулаймон ва бошқа сарой донишмандларининг ҳикматли сўзларидан таркиб топганМасаллар билан, дунё гўзалликлари ва ҳикматлар ҳақидаги китобларни ҳам эслатиб ўтиш жоиз, деб биламиз. Камида етти аср давомида ёзилган, турли манбаълардан олинган бўлишига қарамай, битта асарга жамланган ва бир-бирига мос келмайдиган бу асарлар тўплами қандай қилиб асрлар давомида бир бутун ҳолида яшаб келди?. Ва қандай қилиб, жамоаларига қараб ўзгарган вариантлари билан бирга, яҳудий-насроний ваҳий китобини ва юнончада "бузилмаслик, маҳфузият" маъносини билдирган ягона Канъонни ташкил этди? Бу муштараклик насронийликдан эмас, балки бевосита яҳудийликдан бошланган. Яҳудийлар м. о. VII-асрда бу ишнинг биринчи босқичини амалга оширган эдилар; кейинги китоблар эса, олдингиларига илова қилинган. Шу билан бирга, Тавротни ташкил қилган илк беш китобга берилган имтиёзни ҳам назардан қочирмаслик керак. Пайғамбарлар берган хабарлар (гуноҳлар учун бериладиган азоб ваъдалари) ҳақиқатга айланганлиги учун, уларнинг китобларини ҳам олдин қабул қилинган китобларга илова қилдилар. Худди шу даъватчилар томонидан тез-тез такрорланган умид ваъдалари ҳам шундай қилинди. М. о. II-асрда пайғамбарлар” Канъон " и юзага келган эди. "Мазмурлар"га ўхшаб, қолган китоблар ҳам диний (маросимлар)да эгаллаган ўринлари туфайли (“Оғринишлар”, шунингдек, Сулаймоннинг ёки Айюбнинг ҳикматлари каби) Канъон га киритилган эди.
Кардинал Даниэло сингари замондош олимлар томонидан таҳлил қилинган, бошида яҳудий-насронийликка ўхшаб кўринган насронийлик, Павелнинг таъсирига тушмасидан олдин Эски Аҳд меросини ҳеч бир қийинсизлик ила қабул қилган. Инжилмуаллифлари ҳам жиддият билан бу меросга содиқ эдилар. Хатто Инжил китобларнинг сараланиш даврида апокриф инжиллар рад қилинсада, Эски Аҳд бу амалиётлардан омон колди деса, ҳам бўлади.
Ўрта асрларда бу ҳолларга шубҳа билан қаровчи вағарб оламида бунга эътироз билдиришга ҳеч ким журъат қилмади. Ўрта асрларнинг охирларидан янги даврга қадар юқорида келтирилган баъзи танқидий қарашлар ўртага чиққан бўлса-да, Черковлар ҳамма вақт ўз авторитетларини қабул қилдирдилар. Бугун эса, ҳақиқий матн матн танқиди қараши пайдо бўлди; афсуски, ўзлари руҳоний бўлган баъзи мутахассислар, кўпгина тафсилотларни таҳлил қилиш билан бирга, ўзлари "мушкулот" деб атаган хусусларда, унчалик чуқур кетмасликни афзал билдилар. Зеро, улар, бу мавзуларни замонавий илм-фан соясида таҳлил қилишга йўналмаган кўринадилар. Хусусан, Муқаддас Китоб ҳикоялари билан у ёки бу мутаносиблик топилган вақтда, тарихий яқинликлар топилгани ҳолда, илмий кашфиётлар билан очиқ ва теран бир муқояса ишига ҳануз киришилмади. Бунинг сабаби эса, бу муқоясанинг ҳозиргача тортишиб бўлмайдиган деб ҳисобланиб келинган яҳудий-насроний китобларининг ҳақиқат эканлигига путур етказади, деган тушунчадир.